چند روز پیش داشتم تویه فروشگاهی خرید میکردم، دیدم یه خانوم جوانی به فروشنده میگفت مایع ظرفشویی مارک مثلاً x ندارید، فروشنده گفت: تموم کردم، خانم صادقی شما که همیشه یه مدل دیگه میبردی، گفتش آخه تو تلویزیون دیدم که میگه اینمایع ظرفشویی مواد شیمیایی مضر نداره!!!
صحنه‌ی ساده‌ای بود، ولی واقعیت اینه که ما هر روز با چنین قضاوت‌هایی روبه‌رو می‌شیم. کافیه کلمه‌ی شیمیایی را ببینیم تا ناخودآگاه یاد خطر، سم یا آلودگی بیفتیم. در حالی که اگر کمی عمیق‌تر نگاه کنیم، درمی‌یابیم همه چیز اطراف ما از هوایی که نفس می‌کشیم گرفته تا آبی که می‌نوشیم ،همه ترکیب شیمیایی دارند.
باید بگم که شیمی، برخلاف تصوری که خیلی‌ها دارند، همیشه دشمن سلامت یا طبیعت نیست. در واقع، بیشتر از هر علم دیگه‌ای، به بهبود زندگی ما کمک کرده. از پاک‌کننده‌هایی که خانه‌هامون را تمیز نگه می‌دارند گرفته تا داروهایی که جانمان را نجات می‌دهند، همه و همه نتیجه‌ی همین علم شیمی ومواد شیمیایی هستند.
اما چرا هنوز این‌همه باور اشتباه درباره‌ی مواد شیمیایی وجود دارد؟ در ادامه، قرار است ده تا از رایج‌ترین اشتباهاتی را که بیشتر ما در ذهنمان داریم، با هم مرور و اصلاح کنیم .
اشتباه شماره ۱ — هر ماده شیمیایی خطرناک است!
خیلی از ما وقتی واژه مواد شیمیایی را می‌شنویم، سریع ذهنمان میره سمت آزمایشگاه، بطری‌های بخار‌دار و برچسب‌های هشدار اما واقعیت اینه که تعریف علمیِ ماده شیمیایی خیلی ساده تر از این حرف‌هاست. هر چیزی که جرم دارد و ترکیب یا ساختار مشخصی دارد، یک ماده شیمیایی محسوب می‌شود. یعنی آب (H₂O)، اکسیژن (O₂)، نمک (NaCl) و حتی قند داخل چای شما هم نوعی ماده شیمیایی محسوب می شود. پس از نظر علمی، ما در دنیایی کاملاً شیمیایی زندگی میکنیم؛ از هوایی که تنفس میکنیم تا غذایی که می‌خوریم.
پس چرا این واژه برای خیلی‌ها ترسناک شده است؟ بخش زیادی از این ترس به خاطر تبلیغات اشتباه و تجربه‌های منفی گذشته است. سال‌هاست که رسانه‌ها برای جلب توجه، هر اتفاق بدی را با عبارت‌هایی مثل مواد شیمیایی خطرناک یا آلودگی شیمیایی توصیف کرده‌اند. اما همان‌طور که چاقو میتواند هم وسیله‌ی پخت‌وپز باشد و هم ابزار آسیب، مواد شیمیایی هم ذاتاً خطرناک نیستند؛ خطر یا ایمنی‌شان بستگی به نوع ماده، مقدار مصرف و نحوه‌ی استفاده دارد. حتی آب هم اگر بیش از حد مصرف شود، میتواند آسیب‌زا باشد… بنابراین به جای ترس از شیمی، بهتر است یاد بگیریم چطور با شناخت درست، از آن به نفع زندگی‌مان استفاده کنیم
اشتباه شماره ۲ — مواد طبیعی همیشه بی‌خطر هستند؟
گفتیم همه فکر می‌کنند مواد شیمیایی خطرناک‌اند و در عوض، هر چیزی که برچسب طبیعی داشته باشه، کاملاً بی‌ضرر و حتی مفید است!!! اما واقعیت خیلی پیچیده‌تر از این تصور ماست. طبیعت، ترکیباتی در خودش داره که هم می‌تونن نجات‌دهنده باشند و هم در صورت استفاده‌ی نادرست، آسیب‌زا… مثلاً سم مار، قارچ‌های سمی یا حتی گیاه خرزهره همه طبیعی هستند، اما هیچ‌کس نمیگه چون طبیعی اند، پس سالمند.
در مقابل، خیلی از ترکیباتی که به‌اصطلاح شیمیایی شناخته می‌شوند، در دوز مناسب نه‌تنها بی‌خطر بلکه برای بدن ضروری هستند. داروهایی مثل آسپرین، ویتامین C سنتزی، یا حتی کلر در آب آشامیدنی نمونه‌هایی از کاربردهای کنترل‌شده‌ی مواد شیمیایی هستند که زندگی ما رو ایمن‌تر کردند.
در واقع، این دوز و شرایط استفاده است که تفاوت بین دارو و سم را مشخص می‌کند نه طبیعی یا مصنوعی بودن، مثلاً همین چند سال پیش بود که تبلیغ کرم حلزون برای پوست میکردند، بعد یکسال مشخص شد کلاهبرداری، خلاصه که تو دام کلاهبرداران نیفتید.
اشتباه شماره ۳ — مواد نگهدارنده همیشه مضر هستند؟
یه اشتباه دیگه که خیلی تو تبلیغات تلویزیونی علی الخصوص دیده می شود این هست که محصول ما با تکنولوژی جدید و بدون مواد نگه دارنده است ولی رقبا از مواد نگه دارنده استفاده می کنند.معمولاً هم طوری گفته می‌شه که انگار نگهدارنده‌ها دشمن سلامتی ما هستند و فقط محصولات طبیعی و بدون نگهدارنده ایمن و سالمند. اما بدانید که واقعیت این نیست.
مواد نگهدارنده در اصل برای جلوگیری از رشد میکروب‌ها، قارچ‌ها و باکتری‌ها به کار می‌روند. یعنی نبودشون در محصولی مثل کرم، سس مایونز، یا شامپو می‌تونه باعث فساد زودهنگام، تغییر بو و حتی ایجاد عفونت‌های پوستی شود! چیزی که واقعاً خطرناک‌تره، نه وجود نگهدارنده‌ها، بلکه استفاده‌ی بیش از حد یا نوع نامناسب آنهاست. تولیدکنندگان معتبر از ترکیباتی مثل بنزوات سدیم یا پارابن‌ها در حد مجاز استفاده می‌کنند تا محصول تا مدت طولانی سالم بمونه، بدون اینکه برای بدن واقعاً ضرری داشته باشد.
پس دفعه‌ی بعد که دیدی تبلیغی با افتخار میگه بدون نگهدارنده، یادت باشه همیشه نبود یک چیز به معنی بهتر بودن محصول نیست.
اشتباه شماره ۴ — هر چیزی که بوی خوبی دارد، ایمن است!
بوی خوب همیشه حس امنیت و تمیزی به ما می‌دهد، اما این یکی از گمراه‌کننده‌ترین حس‌هایی‌ست که انسان تجربه می‌کنه! خیلی‌ها فکر می‌کنند اگر چیزی بوی مطبوعی داشته باشه مثل عطر، اسپری خوشبوکننده، یا حتی شوینده‌های معطر پس حتماً بی‌خطر و سالمه. ولی واقعیت اینه که بوی خوب هیچ ربطی به ایمنی شیمیایی ندارد.
در دنیای مواد شیمیایی، ترکیبات معطر ممکنه از منابع طبیعی یا مصنوعی به دست بیان. بعضی از اون‌ها در غلظت‌های بالا می‌توانند باعث حساسیت پوستی، تحریک تنفسی یا حتی سردرد شوند. برای مثال، رایحه‌ی محبوب وانیل در خیلی از محصولات از ترکیبی به نام وانیلین سنتزی ساخته می‌شه، که اگر در مقدار زیاد استفاده شود، ممکنه برای پوست‌های حساس مشکل‌ساز شود.خلاصه اینکه:
بوی خوش لزوماً نشونه‌ی پاکیزگی یا سلامت نیست، بلکه فقط یه احساس فریبنده است.
اشتباه شماره ۵ — اگر چیزی بدبو باشد، حتماً سمی است؟
برعکس نظریه‌ی بالا هم وجود داره یعنی بیشتر مردم فکر می‌کنند هر چیزی که بوی خوبی نداره، پس حتماً سمیه اما واقعیت اینه که بو فقط نشونه‌ی حضور یک ترکیب فراره، نه نشونه‌ی خطر. خیلی از مواد بی‌ضرر بوی تندی دارند، و در مقابل، بعضی از سمی‌ترین مواد دنیا کاملاً بی‌بو و بی‌طعم هستند!
مثلاً تخم‌مرغ فاسد بوی گوگردی ناخوشایندی داره که ناشی از ترکیب هیدروژن سولفید هست. در غلظت پایین، فقط بوی بدی داره ولی خطرناک نیست. اما ترکیبی مثل منوکسید کربن که واقعاً کشنده‌ست، هیچ بویی نداره! یا مثلاً سرکه که بوی تند و تیزی داره، در واقع محلولی از اسید استیک رقیق‌شده‌ست و کاملاً بی‌ضرر و حتی برای بدن مفید هم هست.
بنابراین، اگر بویی تند یا ناخوشایند احساس کردی، قبل از اینکه بترسی یا فرار کنی، بهتره بدونی منشأ اون بو چیه و در چه غلظتی وجود دارد بهتره بدانید که در علم شیمی، چیزی به نام «بوی خطر» وجود نداره فقط ترکیبات مختلف با شدت بوی متفاوت داریم. البته بهتر بگم که بعضی بوها هشدار طبیعی هستند، اما همیشه معیار خوبی برای تشخیص سمی بودن نیستند.
اشتباه شماره ۶ — آیا واقعاً بدون مواد شیمیایی است؟
این یکی از جملاتیه که خیلی از برندها برای جلب اعتماد مردم ازش استفاده می‌کنند:
محصول ما کاملاً طبیعی و بدون مواد شیمیایی است!
اما اگه بخوایم علمی نگاه کنیم، این جمله از پایه اشتباهه! چون همان طور که در مقدمه گفتم چیزی به نام بدون مواد شیمیایی اصلاً وجود ندارد. هر چیزی که اطراف ماست — از آب و هوا گرفته تا پوست بدن و میوه‌ای که می‌خوریم — از مواد شیمیایی ساخته شده.
در واقع، وقتی روی محصولی نوشته بدون مواد شیمیایی، منظور تولیدکننده اینه که در اون از ترکیبات سنتزی یا مصنوعی خاصی استفاده نشده، نه اینکه واقعاً هیچ ماده شیمیایی ای در کار نیست. مثلاً کرمی که بدون مواد شیمیایی معرفی می‌شود، خودش ترکیبی از روغن‌ها، استرها، آب و امولسیفایرهاست که همه این مواد در واقع شیمیایی‌اند، فقط بعضی از منشاء طبیعی درست می شوند.
استفاده از این عبارت بیشتر یک ترفند بازاریابیه تا یک ویژگی واقعی…
اشتباه شماره ۷ — ترکیب دو ماده بی‌خطر همیشه بی‌خطر است
یکی از خطرناک‌ترین سوءتفاهم‌هایی که در خانه یا محل کار پیش میاد، همینه! خیلی‌ها فکر می‌کنند اگر دو ماده‌ی بی‌ضرر رو با هم مخلوط کنند، نتیجه هم باید بی‌ضرر باشه. اما در شیمی، ترکیب مواد میتواند واکنش‌هایی ایجاد کنه که کاملاً غیرقابل پیش‌بینی و حتی خطرناک باشد.
برای مثال، ترکیب ساده‌ی وایتکس که حاوی هیپوکلریت سدیم با مایع جرمگیر یا حتی سرکه باعث آزاد شدن گاز کلر می‌شود که میتواند موجب سوزش گلو، مسمومیت و حتی مرگ شود، اتفاقی که زیاد در خانه تکانی های شب عید می افتد.
اشتباه شماره ۸ — مواد شیمیایی فقط در کارخانه‌ها وجود دارند
همان‌طور که در ابتدای این مطلب گفتیم، هر چیزی که در اطراف ما وجود دارد از مواد شیمیایی تشکیل شده؛ از هوایی که تنفس میکنیم تا غذایی که می‌خوریم و حتی بدن خود ما، اما هنوز خیلی‌ها فکر می‌کنند مواد شیمیایی فقط توی کارخانه‌ها و آزمایشگاه‌ها وجود دارند. در حالی که این دیدگاه، اشتباهی رایجهکاملا اشتباه می باشد. مثلاً وقتی می‌گیم سدیم کلراید، ممکنه کمی علمی به نظر برسه، ولی همون نمک خوراکی روزمره‌ست. یا دی‌هیدروژن مونوکسید در واقع همون آب که هروز از آن استفاده میکنیم. یعنی حتی ساده‌ترین چیزهایی که هر روز باهاشون سروکار داریم، از ترکیبات شیمیایی ساخته شدند. پس شیمی فقط مخصوص صنعت نیست؛ بلکه زبان علمی توضیح دنیای اطراف ماست.
اشتباه شماره ۹ — اگر یک ماده در مقدار زیاد خطرناک است، در مقدار کم هم باید خطرناک باشد
کی از اشتباه‌های رایج در درک مواد شیمیایی اینه که مردم فکر می‌کنند اگر یه ماده در دوز بالا مضر یا سمی باشه، پس حتی مقدار کم اون هم خطرناک است. جالبه بدونید که در علم سم‌شناسی یه اصل مهم وجود داره: دوز، سم را می‌سازد. یعنی تقریباً هر ماده‌ای می‌تونه در مقدار زیاد خطرناک بشه، حتی چیزهایی که کاملاً بی‌ضرر به نظر میان.
برای مثال، آب که مایع حیات اگه در مدت کوتاهی بیش از حد نوشیده بشه، باعث اختلال در تعادل نمک‌های بدن و حتی بیهوشی می‌شود. در مقابل، بعضی مواد شیمیایی مثل کلر یا فلوراید، در مقادیر کنترل‌شده برای ضدعفونی یا محافظت از دندان‌ها مفیدهستند، ولی در غلظت‌های بالا خطرناک‌اند. بنابراین، چیزی که تعیین‌کننده‌ی ایمنی یک ماده است، نه اسمش و نه منبعش، بلکه مقدار و نحوه‌ی استفاده از اون می باشد. و این را فراموش نکنید که در علم و زندگی روزمره، تعادل همیشه کلید ایمن موندن هست.
اشتباه شماره ۱۰ — اگر چیزی مجاز به فروش است، پس صددرصد ایمن است
خیلی‌ها فکر می‌کنند اگر محصولی در بازار فروخته می‌شود، حتماً صددرصد ایمن و بی‌خطره. اما واقعیت اینه که مجاز بودن فروش، به‌معنای بی‌خطر بودن مطلق نیست. قوانین و استانداردها معمولاً بر اساس حد مجاز مصرف، شیوه‌ی استفاده و میانگین حساسیت افراد تنظیم می‌شوند. یعنی ممکنه یک ماده برای اکثر مردم ایمن باشه، اما برای برخی افراد حساس یا در شرایط خاص، مشکل‌ساز شود.
برای مثال، برخی رنگ‌های خوراکی یا افزودنی‌های مجاز ممکنه در کودکان بیش‌فعال یا افراد آلرژیک واکنش ایجاد کنند، در حالی که در حد مجاز برای عموم مردم بی‌ضررن. حتی داروهایی که با نسخه پزشک فروخته می‌شوند، اگر به‌درستی مصرف نشوند، می‌توانند اثرات جانبی خطرناک داشته باشن. پس بهتره همیشه به دستور مصرف، هشدارها و شرایط نگهداری روی بسته‌بندی دقت کنیم و فرض نکنیم چون چیزی مجازه، پس هیچ خطری نداره…
وقت آن رسیده که با شیمی آشتی کنیم!
همون‌طور که دیدیم، خیلی از ترس‌ها و تصورات ما درباره‌ی مواد شیمیایی، بیشتر از اینکه بر پایه‌ی علم باشند، از برداشت‌های اشتباه، تبلیغات و تجربه‌های ناقص میاند. در واقع، شیمی بخش جدانشدنی از زندگی ماست از هوایی که تنفس میکنیم تا غذایی که می‌خوریم و حتی احساساتی که در بدن‌مون تجربه میکنیم، همه ریشه در واکنش‌های شیمیایی دارند.
مواد شیمیایی بد یا خوب وجود ندارند؛ چیزی که تعیین‌کننده است، نحوه‌ی استفاده، دوز و آگاهی ما از اون‌هاست. اگر یاد بگیریم با نگاه علمی‌تر به اطراف‌مون می‌فهمیم که شیمی نه‌تنها ترسناک نیست، بلکه دلیل نظم و زیبایی دنیای ماست. اگر دوست دارید راجب شیمی و مواد شیمیایی بیشتر بدانید، سایت شیمی داکس که یک مجله اینترنتی و یک منبع معتبر در زبان فارسی در این حوزه می باشد، به شما معرفی میکنیم.
مجله شیمی و مواد شیمیایی شیمی داکس
شیمی داکس، یک مجله تخصصی در حوزه شیمی و مواد شیمیایی است که با هدف ارائه اطلاعات به‌روز و علمی برای علاقه‌مندان، دانشجویان، و متخصصان این رشته راه‌اندازی شده است. در این وب‌سایت، دغدغه و نیازهای اصلی مخاطبان را در زمینه‌های مختلف شیمی، از جمله شیمی آلی، معدنی، شیمی صنعتی و حتی مواد شیمیایی پرکاربرد در صنایع، با زبان ساده و قابل فهم بیان شده است.
برای استفاده از مطالب مجله اینترنتی شیمی و مواد شیمیایی شیمی داکس، فقط کافیست روی لینک کلیک کنید و یا کلمه شیمی داکس را در گوگل سرچ کنید.
